Met het team volgden we de cursus Living Systems Thinking bij uitgeweken landgenoot Emmanuel Pauwels. Emmanuel emigreerde enkele jaren terug naar de Spaanse Pyreneeën waar hij een woning verbouwde volgens het framework van de Living Building Challenge. ‘Practice what you preach’ dus. Onze vliegende reporter sprak deze zomer met Emmanuel. Een neerslag van die babbel vind je hier.

VIBE: Dag Emmanuel, een Belg die in Spanje woont: dat spreekt tot de verbeelding. Hoe ben je in het zuiden beland?

Emmanuel: “Ik was de derde generatie van het familiebedrijf Pauwels Trafo in Mechelen. Vijftien jaar heb ik voor die firma gewerkt en de wereld rondgereisd. Rond mijn veertigste ontbrak het mij aan zingeving in mijn job. Toen heb ik mijn bucketlijst erbij genomen en een sabbatjaar ingelast. Geen meetings en geen deadlines meer. Ik trok naar Argentinië om er Spaans te leren, daarna ben ik in Spanje beland. Daar kreeg ik de mogelijkheid om een boerderij op te kopen in de grensregio. Zonder enige voorkennis heb ik met een groep vrijwilligers die hoeve gerenoveerd. Die verbouwing was mijn eerste contact met duurzaam bouwen. Als nieuwsgierige ziel was ik erdoor gebeten, dus verdiepte ik mij in het thema. Aan de Amerikaanse Harvard University volgde ik de afstandscursus Sustainable Construction. Zo kon ik in Spanje aan de slag als green building consultant. Certificeringsprogramma’s zoals LEED en BREEAM geven je de mogelijkheid om de duurzaamheidsfactor van bouwprojecten op te krikken. Dat je er als consultant voor betaald wordt, is natuurlijk mooi meegenomen. Toch merkte ik dat projectontwikkelaars de certificering vooral gebruikten om hun concurrentievoordeel te verzilveren. Het vinkje op de checklist was belangrijker dan de filosofie erachter.”

VIBE: Dus op zoek naar een nieuwe zingeving?

Emmanuel: “Inderdaad. Een paar jaar geleden kwam ik in contact met de Living Building Challenge. De visie en filosofie van het International Living Future Institute waren een openbaring voor mij. Een tikje romantisch, maar inspirerend én revitaliserend. Samen met een groep gemotiveerde vrijwilligers richtten we in Spanje de Living Building Collaborative op. In dezelfde periode kocht ik mijn woning in de Pyreneeën. Dat gaf ons de mogelijkheid om het framework van de Living Building Challenge toe te passen op een concreet renovatieproject. Via de internationale denktank Regenesis en zijn TRP-programma schoolde ik me bij tot regenerative practitioner. De wereld van regeneratieve ontwikkeling en Living Systems Thinking ging voor me open.”

VIBE: Wat houdt ‘regeneratieve ontwikkeling’ voor jou in?

Emmanuel: “Regeneratieve ontwikkeling is een proces dat vertrekt vanuit het wereldbeeld dat de mens een deel is van de natuur. We zijn onderdeel van het grotere web of life. De mens voedt levende systemen, zoals die op hun beurt ons voeden. In onze maatschappij moeten we onszelf opnieuw afstemmen op die visie. De principes van de natuur vormen de achterliggende basis waarop we regeneratieve ontwikkeling uitbouwen. Een project dient dus niet om winst te maken. Er is natuurlijk het recht op een financiële return, maar dat is nooit het doel. Elk systeem gaande van de politiek over de bouwsector tot het transport kunnen we in theorie op een regeneratieve leest schoeien. Het is de kunst om de status quo te doorbreken en nefaste tradities om te buigen.”

VIBE: Als regenerative practitioner vertaal je die inzichten naar de praktijk. Hoe inspireer je projectpartners van de kwaliteiten die het regeneratieve gedachtegoed biedt?

Emmanuel: “Iemand die regeneratieve ontwikkeling en Living Systems Thinking in de praktijk brengt, heeft als basistaak om anderen te inspireren en te motiveren. Bij een regeneratief project gaan we uit van potentieel. Wanneer een projectteam dat potentieel weet aan te boren, is de energie die dat teweegbrengt voelbaar. Samenwerken aan iets dat zin geeft, werkt inspirerend. Je moet op regelmatige basis terugkoppelen naar die zingeving naarmate het project vordert. De wil en de goesting zwakken af, een normale menselijke reactie. Als regenerative practitioner moedig ik de projectpartners aan om iedere keer het beste van zichzelf te geven door de terugkoppeling naar de zingeving van het project. Alles begint bij de intenties van de initiatiefnemer. Naarmate het project vordert, treedt er een individuele ontwikkeling op in het denken van de initiatiefnemer en het projectteam. Dat leidt tot een evolutie in het team, wat uiteindelijk zijn weerslag heeft op het project. Deze evolutie op drie niveaus is belangrijk. Het laat je toe om bij een vervolgproject vanaf een hoger niveau te vertrekken.”

VIBE: Regeneratief ontwerpen en bouwen is een jong fenomeen. Het is toch moeilijk om anno 2022 een bouwproject te realiseren dat in al zijn facetten regeneratief is?

Emmanuel: “Dat klopt, het zal generaties duren voor we 100 procent regeneratief denken, ontwerpen en bouwen. Het is de kunst om ons oordeel op te schorten. Wie oordeelt, creëert onherroepelijk barrières. Elke positieve evolutie die vanuit de juiste intentie vertrekt, is goed. En soms vervallen we in onze bestaande denkpatronen. Of vervliegt de wil op momenten dat het moeilijk lijkt om obstakels te overbruggen. Je kan het vergelijken met fitnessen. Er zijn momenten waarop je minder motivatie toont en een week sporten overslaat. Dan is het belangrijk om vol te houden en opnieuw te proberen. Regeneratief ontwerpen en bouwen is innoveren, vallen, opstaan en leren. Het is ook samenwerken en tezamen een positieve impact realiseren.”

VIBE: Welke tip wil je meegeven aan een nieuwsgierige ziel die met zijn bouw- of renovatieproject regeneratief aan de slag gaat?

Emmanuel: “Mijn belangrijkste tip is om een verkenningsfase in te lassen vóór het project van start gaat. Dat laat je toe om met het projectteam samen na te denken om tot een gedeelde zingeving van een project te komen. Daar las je idealiter twee dagen voor in. Je maakt tijd vrij om een antwoord te geven op een aantal fundamentele vragen: wat willen we met dit project bereiken en welke rol neemt dit project op zich in het grotere geheel? Welke richtinggevende principes helpen ons om op koers te blijven? Welke middelen zoals processen, kennis, budget en tijd hebben we nodig om dit te realiseren? Deze oefening helpt om een realistisch projectplan op te stellen en legt de basis voor succes. De tijd die je in deze verkenningsfase investeert, win je gegarandeerd terug in latere fases.”

“Opnieuw economische zingeving”

VIBE: Regeneratieve ontwikkeling vertrekt vanuit een wereldbeeld dat de natuur respecteert. Het kapitalisme is de motor achter onze eenentwintigste-eeuwse samenleving en beschouwt de natuur als een onuitputtelijke grondstoffenbron. Is er vanuit de regeneratieve beweging een antwoord op die kapitalistische logica?

Emmanuel: “Onze samenleving is sterk verankerd in het economische systeem. Enkele maanden terug volgde ik een cursus over regenerative economics. Het uitgangspunt van die opleiding is dat de huidige economische theorieën onze maatschappij niet dienen. De zingeving van geld moeten we herzien. Dat houdt in dat we onszelf de vraag stellen wat de functie is van geld én dat we dieper nadenken over wat onze behoeften zijn. Het kapitalisme creëert kunstmatige behoeftes en spoort aan om die te voldoen. De economie moet draaien en groeien. Maar eigenlijk hebben we als mens weinig basisbehoeftes. Je kan denken aan voedsel, huisvesting en gezondheidszorg. Door te reflecteren over wat we echt nodig hebben, is het mogelijk om in een dynamiek te komen waarbij je ook minder geld nodig hebt. En je krijgt er meer tijd en minder stress voor terug.”

VIBE: Op welke uitgangspunten is die regeneratieve economie gestoeld?

Emmanuel: “Een regeneratieve economie vertrekt vanuit acht principes (zie inzet, nvdr.) die fungeren als een kompas. De patronen die we in de natuur observeren, vormen daarbij de onderliggende basis. Onze economie dient de balans tussen de mens en de planeet te herstellen. Zo focussen we bijvoorbeeld te veel op efficiëntie, maar verliezen daarbij veerkracht die ons toelaat om schokken in het systeem op te vangen. Denk maar aan wat er nu gebeurt met onze afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen. Een herstellende economie zoekt de balans tussen uniformiteit en diversiteit, samenwerking en competitie. Het draait niet louter om financiële rijkdom. Ook emotionele, intellectuele en spirituele rijkdom dragen bij aan de gezondheid van het economische systeem. Geld en kennis moeten vrij circuleren, zoals bloed en zuurstof in ons lichaam. De oppotting van geld dient ons economische systeem niet. Tot slot werkt een regeneratieve economie op lokale en regionale schaal. Ze eert lokale praktijken en gebruiken. Alternatieve lokale munteenheden (zoals de Torekes in de Gentse Rabotwijk, nvdr.) zorgen bijvoorbeeld voor zingeving.”

VIBE: Waarop zijn die basisprincipes gebaseerd?

Emmanuel: “Deze basisprincipes komen voort uit de integratie van verschillende disciplines. De acht principes zijn onder meer afkomstig uit de evolutiebiologie, kwantumfysica, kosmologie, permacultuur en complexity science. Maar je vindt ze evengoed terug in het neo-Confuciaans denkgoed. Deze acht basisprincipes zijn slechts een uitgangspunt. Hoe we dat omzetten in de praktijk moeten we samen trachten vorm te geven. Er bestaat geen kant-en-klare handleiding. Enkel door te experimenteren op verschillende schaalniveaus zullen we dat samen uitvissen.”

“Wil om het anders te doen”

Emmanuel verdiept zich niet enkel in de theorie achter Living Systems Thinking, de Living Building Challenge en regeneratieve ontwikkeling. Hij paste de principes toe in de verbouwing van zijn woning Cal Guerxo in het plaatsje Bresca in de Spaanse Pyreneeën. Het framework van de Living Building Challenge vormde de leidraad waarop Emmanuel en zijn team hun keuzes baseerden.

VIBE: Je paste de principes van de Living Building Challenge toe op je eigen renovatieproject in Spanje. Zijn er belangrijke leerlessen uit dat traject die je met ons kan delen?

Emmanuel: “Een van de grootste uitdagingen voor ons team bij de toepassing van de Living Building Challenge was dat je de ingrediënten van alle bouwmaterialen moet kennen tot op 0,01 procent. Die componenten toets je af aan de Red List van het International Living Future Institute die de ingrediënten opsomt die schadelijk kunnen zijn voor ons en het milieu. Het probleem is dat producenten vaak niet weten wat er in hun materialen zit. Er kroop heel wat tijd in dit onderdeel van het project. Het leidde ertoe dat we met minder verschillende materialen werkten. Hernieuwbare en natuurlijke materialen, zoals kalk, leem, stro en hout, kregen daardoor een prominentere plek. Deze strenge voorschriften verplichtten ons om meer creativiteit aan de dag te leggen. Aangezien PVC niet toegestaan is, gebruikten we bijvoorbeeld Belgische afvoerbuizen van gebakken klei.”

VIBE: Over afvoeren gesproken: hoe zit het met de waterhuishouding?

Emmanuel: “De waterpetal vereist dat je in harmonie bent met de natuurlijke watercyclus. Dit houdt onder andere de zuivering van grijs en zwart water in en daar was ik niet vertrouwd mee. Door dit project heb ik veel bijgeleerd over biologische processen en de zuivering van afvalwater. Je komt al snel tot het inzicht dat je grijs en zwart water best niet mengt. Door urine niet te mengen met fecaliën krijg je een fantastische meststof voor de moestuin. 85% van de waardevolle nutriënten die ons lichaam verlaten, zit in onze urine. Door de installatie van composttoiletten kan je de hoeveelheid fecale massa reduceren met een factor 100. Op stadsniveau zal het ongetwijfeld moeilijker zijn om de waterkringloop volledig te sluiten, maar ook hier zijn innovatieve oplossingen mogelijk. In Vlaanderen is het gemiddelde dagelijkse kraanwaterverbruik per persoon ongeveer 90 liter. In dit huis is ons dagelijkse verbruik 45 liter per persoon. Dat behalen we in de eerste plaats door de keuze voor efficiënte toestellen. 100% van ons water is regenwater, iets waar in Belgie geen gebrek aan is. Door slim om te gaan met regenwater, in combinatie met de juiste toestellen, kan het huishoudelijke kraanwaterverbruik sterk teruggeschroefd worden. Zo heb je bijvoorbeeld geen drinkbaar water nodig om te douchen of je toilet te spoelen.”

VIBE: Je paste de principes van de Living Building Challenge toe op je eigen renovatieproject in Spanje. Zijn er belangrijke leerlessen uit dat traject die je met ons kan delen?

Emmanuel: “Een van de grootste uitdagingen voor ons team bij de toepassing van de Living Building Challenge was dat je de ingrediënten van alle bouwmaterialen moet kennen tot op 0,01 procent. Die componenten toets je af aan de Red List van het International Living Future Institute die de ingrediënten opsomt die schadelijk kunnen zijn voor ons en het milieu. Het probleem is dat producenten vaak niet weten wat er in hun materialen zit. Er kroop heel wat tijd in dit onderdeel van het project. Het leidde ertoe dat we met minder verschillende materialen werkten. Hernieuwbare en natuurlijke materialen, zoals kalk, leem, stro en hout, kregen daardoor een prominentere plek. Deze strenge voorschriften verplichtten ons om meer creativiteit aan de dag te leggen. Aangezien PVC niet toegestaan is, gebruikten we bijvoorbeeld Belgische afvoerbuizen van gebakken klei.”

VIBE: Over afvoeren gesproken: hoe zit het met de waterhuishouding?

Emmanuel: “De waterpetal vereist dat je in harmonie bent met de natuurlijke watercyclus. Dit houdt onder andere de zuivering van grijs en zwart water in en daar was ik niet vertrouwd mee. Door dit project heb ik veel bijgeleerd over biologische processen en de zuivering van afvalwater. Je komt al snel tot het inzicht dat je grijs en zwart water best niet mengt. Door urine niet te mengen met fecaliën krijg je een fantastische meststof voor de moestuin. 85% van de waardevolle nutriënten die ons lichaam verlaten, zit in onze urine. Door de installatie van composttoiletten kan je de hoeveelheid fecale massa reduceren met een factor 100. Op stadsniveau zal het ongetwijfeld moeilijker zijn om de waterkringloop volledig te sluiten, maar ook hier zijn innovatieve oplossingen mogelijk. In Vlaanderen is het gemiddelde dagelijkse kraanwaterverbruik per persoon ongeveer 90 liter. In dit huis is ons dagelijkse verbruik 45 liter per persoon. Dat behalen we in de eerste plaats door de keuze voor efficiënte toestellen. 100% van ons water is regenwater, iets waar in Belgie geen gebrek aan is. Door slim om te gaan met regenwater, in combinatie met de juiste toestellen, kan het huishoudelijke kraanwaterverbruik sterk teruggeschroefd worden. Zo heb je bijvoorbeeld geen drinkbaar water nodig om te douchen of je toilet te spoelen.”

VIBE: De Living Building Challenge bespreekt ook de esthetiek van gebouwen. Hoe vertaalde je die visie naar je renovatieproject?

Emmanuel: “Het biofilische aspect linkt volgens mij alle componenten met elkaar. Zo haalde ik bijvoorbeeld inspiratie uit het boek The Timeless Way of Building van Christopher Alexander. Zijn werk is enorm verrijkend. Hij spreekt in zijn boek over het concept the quality without a name. Hij spoort de lezer aan om na te denken over de implementatie van die kwaliteit in onze projecten, zonder ze expliciet te definiëren. Als je bijvoorbeeld voor een raam staat met een spectaculair uitzicht dan heb je de natuurlijke reflex om te zitten en te contempleren over dat uitzicht. Wanneer er geen zitplaats is bij dat raam creëert dat een innerlijke stress en onrust. Alexander beschrijft methodieken om te ontwerpen vanuit patronen die toelaten om ruimtes, gaande van kamers tot hele steden, te ontwerpen zodat ze een gevoel van harmonie genereren. Biofilie brengt ons terug in verbinding met de harmonie die we ervaren in de natuur.”

VIBE: Zijn er criteria van de Living Building Challenge die je niet meenam in het bouw- en ontwerpproces van je woning?

Emmanuel: “Als uitgangspunt hebben we alle criteria van de Living Building Challenge in acht genomen. Maar uiteindelijk behaalden we niet alle petals. De petal ‘Gezondheid en geluk’ behandelt vooral de kwaliteit van licht en lucht. Een van de vereisten is de meting van mogelijke luchtvervuiling door onder andere ozon. De Living Building Challenge vereist dat je dit meet maar deze metingen zijn erg duur en volgens mij hebben we hier in de bergen geen last van ozonvervuiling. Dus die testen hebben we niet gedaan. Daardoor behalen we deze petal niet. Certificeringsprogramma’s zijn zinnig, maar ze moeten logisch blijven. En dat is niet altijd het geval. De zingeving is voor mij belangrijker dan het aftikken van een bullet op een checklist. Wat ook een uitdaging was, was de zoektocht naar professionals die het werk wilden verrichten rekening houdend met de vereisten van de Living Building Challenge. Dan merk je dat de bouwsector moeilijk afwijkt van gestandaardiseerde systemen en tradities. Je moet veel wil hebben om het anders te doen. Maar al bij al genomen was het een geweldige ervaring om een Living Building Challenge project uit te voeren. Het heeft bij mezelf en ons team voor een ontwikkeling in ons denken gezorgd en dat is op zich een regeneratief proces.”